Trong thế giới gốm sứ, có những điều tưởng như khiếm khuyết lại trở thành độc bản. Hồi sinh men rạn Bát Tràng – với những vết nứt li ti như da rắn, như đất khô mùa hạn – từng bị xem là lỗi men, là kết quả của sự chênh lệch nhiệt độ giữa lớp men và xương gốm. Thế nhưng, cũng chính những vết rạn đó, khi xuất hiện trên nền gốm Bát Tràng, lại tạo nên một vẻ đẹp lạ kỳ, khiến người ta rung động bởi cảm giác cổ kính, mộc mạc và thấm đẫm thời gian.
Hành trình hồi sinh men rạn Bát Tràng không chỉ là sự trở lại của một dòng men tưởng chừng thất truyền, mà còn là sự phục hưng tinh thần của cả một làng nghề, nơi mà lửa lò không bao giờ tắt và bàn tay nghệ nhân không ngừng tìm lại chính mình qua từng mảnh gốm.
Cội nguồn của men rạn Bát Tràng
Men rạn xuất hiện tại Bát Tràng từ khoảng thế kỷ XVII – XVIII, trong giai đoạn giao thương thịnh vượng với các nước Á Đông như Trung Quốc, Nhật Bản. Những sản phẩm gốm sứ men rạn thời đó thường mang màu men trắng ngà hoặc xanh xám, với các vết rạn tự nhiên bao phủ toàn bộ bề mặt, được dùng chủ yếu trong các vật phẩm thờ cúng, đồ dùng trong cung đình và những gia đình quyền quý. Thứ men đặc biệt này không chỉ đơn thuần là một lớp phủ bảo vệ, mà trở thành yếu tố thẩm mỹ chủ đạo, thể hiện vẻ đẹp của sự tĩnh tại và trường tồn.
Tuy nhiên, cùng với biến động của lịch sử và sự thay đổi trong gu thẩm mỹ thời hiện đại, men rạn Bát Tràng dần mai một. Các thế hệ sau không còn mặn mà với việc gìn giữ dòng men “nứt nẻ”, kỹ thuật sản xuất men rạn cũng dần rơi vào quên lãng. Trong một thời gian dài, men rạn gần như không còn xuất hiện trong các lò gốm ở Bát Tràng, nhường chỗ cho những dòng men mới công nghiệp hơn.
Ngọn lửa hồi sinh từ đống tro tàn
Đầu những năm 2000, khi làng nghề Bát Tràng bắt đầu nhìn lại chính mình để bước vào thời kỳ đổi mới, một số nghệ nhân giàu tâm huyết bắt đầu hành trình tìm lại những giá trị truyền thống đã bị lãng quên. Trong số đó, men rạn được xem là “bài toán khó” nhất – bởi công thức pha men đã thất truyền, điều kiện nhiệt độ nung phải vô cùng chính xác, và đặc biệt, để men có thể tự nứt đều đẹp mà không làm hỏng sản phẩm đòi hỏi kinh nghiệm tinh tế của người nghệ nhân.
Nghệ thuật của sự “nứt” và triết lý trong từng đường rạn
Men rạn không phải là sự ngẫu nhiên. Dưới bàn tay người nghệ nhân, các vết rạn được tạo nên bằng sự kiểm soát chính xác nhiệt độ nung và tỷ lệ pha men. Sự chênh lệch co giãn giữa xương gốm và lớp men phủ là điều kiện tiên quyết để tạo ra vết nứt. Nhưng nứt như thế nào cho đẹp, cho đều, cho không làm giảm độ bền của sản phẩm, lại là một bí quyết nghề được truyền tai giữa các thế hệ nghệ nhân Bát Tràng.
Người ta nói rằng men rạn là biểu tượng của thời gian. Những vết rạn như những lát cắt của ký ức, lưu giữ hơi thở cổ xưa, gợi nhớ đến những ngày tháng thăng trầm của làng nghề. Trong quan niệm phương Đông, rạn nứt không phải là điều xấu, mà là biểu hiện của sự trải nghiệm, của cái đẹp đã qua thử thách, bền bỉ hơn, sâu sắc hơn. Chính triết lý ấy khiến men rạn Bát Tràng không chỉ là một lớp phủ bên ngoài, mà là tinh thần sống ẩn hiện trong từng món đồ gốm.
Từ gốm thờ đến nghệ thuật đương đại
Nếu như trước đây, men rạn chủ yếu được dùng trong đồ thờ – những bộ đồ thờ men rạn Bát Tràng xanh lam, trắng ngà, hay nâu cổ điển – thì ngày nay, với sự sáng tạo của nghệ nhân trẻ, men rạn đã bước ra khỏi giới hạn truyền thống để trở thành một phong cách nghệ thuật riêng biệt. Những bình hoa, lọ lộc bình, đèn gốm, tranh treo tường… sử dụng men rạn được biến tấu về màu sắc, hình khối, họa tiết, mang đến sự kết hợp hài hòa giữa cổ điển và hiện đại.
Không chỉ phục vụ thị trường trong nước, gốm men rạn Bát Tràng ngày càng được ưa chuộng tại các thị trường nước ngoài, đặc biệt là Nhật Bản, Hàn Quốc và các nước châu Âu. Vẻ đẹp mộc mạc, trầm mặc của men rạn được đánh giá cao vì mang tính triết lý và chiều sâu văn hóa – điều mà không phải dòng gốm nào cũng có thể truyền tải.
Giữ lửa cho tương lai – thế hệ mới và giấc mơ dài hơi
Hành trình phục hồi men rạn Bát Tràng không dừng lại ở việc tái hiện kỹ thuật cũ. Nhiều nghệ nhân trẻ tại Bát Tràng ngày nay đang tiếp tục mở rộng nghiên cứu, ứng dụng công nghệ để cải tiến quy trình sản xuất men rạn, làm cho nó thân thiện hơn với môi trường và ổn định hơn trong sản xuất hàng loạt. Các trường mỹ thuật, các chương trình đào tạo nghề gốm cũng đã đưa men rạn vào giáo trình giảng dạy, giúp thế hệ trẻ hiểu rõ hơn về di sản này và phát triển nó theo hướng bền vững.
Sự hồi sinh của men rạn không đơn thuần là sự trở lại của một kỹ thuật chế tác, mà là sự khơi dậy tinh thần thủ công, bản sắc văn hóa và niềm tự hào dân tộc. Men rạn, với những vết nứt không hoàn hảo, đang kể cho chúng ta nghe câu chuyện về sự kiên trì, sáng tạo và tình yêu sâu sắc với nghề gốm.
Ngày hôm nay, khi bước vào một xưởng gốm Bát Tràng, bạn sẽ thấy những chiếc bình men rạn đang lặng lẽ hong khô bên lò lửa. Vẻ đẹp của chúng không phải là sự hoàn hảo tuyệt đối, mà nằm trong từng vết rạn bất quy tắc, trong sắc men dịu nhẹ như sương khói. Những sản phẩm ấy là kết tinh của lịch sử, của tâm huyết và của khát vọng bảo tồn di sản văn hóa.
Hành trình hồi sinh men rạn Bát Tràng là minh chứng sống động cho chân lý: cái đẹp không phải lúc nào cũng trơn tru, không tỳ vết. Đôi khi, chính những vết nứt lại mang đến chiều sâu và sức sống bền lâu. Và vì thế, men rạn – như chính làng gốm Bát Tràng – sẽ mãi mãi là biểu tượng cho tinh thần Việt: kiên cường, tinh tế và không bao giờ ngừng tái sinh. Liên hệ tới website: gomsubaoduong hoặc fanpage: https://www.facebook.com/profile.php?id=61554003040503 tạo nên khác biệt sản phẩm nhé.
